Półwysep Krymski – rosyjskie okno na południe
Nowożytna historia Półwyspu Krymskiego to dzieje stopniowego usuwania wpływów tatarskich przez imperialną Rosję. Z geopolitycznego punktu widzenia sprawa była bardzo prosta – w XVIII wieku Moskwa dążyła do terytorialnego przebicia się na Morze Czarne i uzyskania tam ciepłowodnych portów, którymi można by było prowadzić handel, a południe Krymu było najlepiej rozwiniętą dostępną częścią lądu. Chanat Krymski był też od setek lat zaprzyjaźniony z wrogą Rosji Turcją, a kontrolowane przez niego płaskie stepy umożliwiały regularne prowadzenie wypraw łupieżczych na terytoria zamieszkiwane przez Słowian.
Caryca Katarzyna II, która stopniowo najpierw podporządkowała sobie południową Ukrainę, a potem też cały Krym, założyła w 1783 i 1784 r. dwa miasta mające być narzędziem rosyjskiej dominacji w regionie – Symferopol i Sewastopol. W szczególności to drugie, położone w naturalnym porcie, w miejscu antycznego greckiego osiedla Chersonez, stało się kluczową twierdzą i portem wojennym. To z niego od tego czasu Rosja rzuca swoją projekcję siły na cały region. Te pryncypia Moskwy nie zmieniły się właściwie od 250 lat.
Tatarzy Krymscy. Gnębieni od rosyjskiej aneksji Krymu (tej pierwszej)
Tyle geopolityki. Krym po wcieleniu do Rosji w 1783 r. zamieszkiwany był w 95% przez wyznających islam Tatarów. Już pod koniec XVIII wieku Tatarzy zaczęli masowo uciekać do bliskiego kulturowo państwa tureckiego, na tereny dzisiejszej Bułgarii czy Rumunii. Ci, którzy zostali, zaczęli być wywłaszczani z zajmowanej ziemi. Na ich miejsce ściągano rosyjskich i ukraińskich chłopów. W efekcie tego przez sto lat panowania z Krymu wyjechały setki tysięcy ludzi. Tatarzy przestali stanowić większość w swojej ojczyźnie mniej więcej w połowie XIX wieku. Pozostawali oni głównie na wsiach, gdzie stanowili klasę podporządkowaną.
Po rewolucji bolszewickiej w 1917 r. Tatarzy zostali początkowo zostawieni w spokoju, ale wkrótce czekały ich te same nieszczęścia, co resztę komunistycznego kraju. Represje przeciwko duchowieństwu dotknęły w podobnej skali krymskich imamów, co ruskich popów. Wraz z nasileniem się stalinowskich represji przeprowadzono przymusową kolektywizację rolnictwa, która szczególnie dotknęła zamieszkujących wsie Tatarów oraz powrócono do planowej rusyfikacji, między innymi zakazano stosowania zapisu języka krymskotatarskiego przy pomocy alfabetu arabskiego.
Sürgünlik. Pretekstem współpraca z Niemcami
Gdy w 1941 r. na Krym wkroczyły wojska Wehrmachtu, część Tatarów (ale i tak raczej mniejszość) upatrywała w III Rzeszy szansę na oderwanie się od Rosji. Wiele osób zgłosiło się na ochotnika do niemieckiego wojska i pojawiło się w lokalnej okupacyjnej administracji. Należy mieć na uwadze, że jednostki krymskotatarskie brały też udział w miejscowych akcjach eksterminacji ludności żydowskiej. Wraz z powrotem sowieckiej kontroli nad regionem Stalin postanowił rozprawić się z problemem Tatarów na dobre.
Razem z innym Gruzinem, Ławrientijem Berią, przywódca ZSRR okazał się doskonałym realizatorem rosyjskiej myśli imperialnej. Ich decyzjami wszyscy Tatarzy Krymscy mieli zostać jako elementy antysowieckie wsadzeni w pociągi i wywiezieni do centralnej Rosji w lepszym wariancie bądź do Uzbekistanu w gorszym. Była to właściwie bezpośrednia kontynuacja polityki carów – Aleksander II miał uznać, że dobrowolna emigracja Tatarów w XIX wieku to błogosławieństwo, bo rejon sam się czyścił z niepożądanej ludności.
Sürgünlik. Ludobójstwo zamiast „zwykłego” wysiedlenia
Cała akcja trwała zaledwie kilka dni. W zarządzeniu Stalina każda rodzina miała mieć zapewnione przewiezienie 500 kilogramów bagażu. W praktyce wyglądało to jak typowa sowiecka wywózka – to, czy można było zabrać choćby rzeczy osobiste, zależało od widzimisię oficera NKWD. Wysiedlani, głównie kobiety z dziećmi (większość mężczyzn trafiła na front), dostawali po kilka minut na spakowanie się, często nie pozwalano zabierać pieniędzy ani żywności. Tatarzy byli ładowani do bydlęcych wagonów, a następnie kierowani na step Azji Centralnej albo do uralskich lasów, do półniewolniczej pracy przy wyrębie drewna albo w kołchozach. Ponury los nie ominął nawet żołnierzy i działaczy partyjnych pochodzenia krymskotatarskiego.
Śmiertelność podczas całej operacji była niezwykle wysoka. Szacuje się, że na 190-230 tys. wysiedlonych Tatarów ok. 100 tys. (średnia z różnych źródeł) zmarło w transporcie lub z głodu i chorób po przybyciu na miejsca deportacji. Zdarzały się też sytuacje, w których całe wioski wymordowywano, np. poprzez utopienie w morzu. Razem z Tatarami do jednego wora wrzucono inną, etnicznie nierusińską ludność Półwyspu, zamieszkującą go od setek lat – Ormian, Greków, Bułgarów czy Niemców – łącznie kolejne 100 tys. osób, których dotknęły te same represje.
Do ludobójstwa etnicznego doszło wkrótce niszczenie wszelkich śladów tatarskiej kultury. Burzono budynki, cmentarze, zacierano ślady języka krymskotatarskiego, nazwy miast i wsi zmieniano na rosyjskie. Represje nie ustały w trakcie odwilży po śmierci Stalina – zakaz powrotu dla zesłanych i ich potomków obowiązywał do 1989 r. Wprawdzie masowe, nielegalne powroty zaczęły się w latach 70., ale okazywało się, że w dawnych domach Tatarów od lat mieszkali Rosjanie.
Tatarzy Krymscy. Gnębieni od rosyjskiej aneksji Krymu (tej drugiej)
Sytuacja uległa zmianie dopiero po upadku ZSRR. Niepodległe państwo ukraińskie zachowało się jak należy i uznało Sürgünlik za ludobójstwo. Podczas panowania wolnej Ukrainy nad Krymem Tatarzy mogli wrócić do swojej ojczyzny i odetchnąć. Jednak po aneksji Krymu w 2014 r., no nie zgadniecie, Putin przywrócił opresyjną politykę swoich wielkich mistrzów.
Rosja zdelegalizowała Medżlis – nieformalne przedstawicielstwo tatarskiej mniejszości, uznając go za organizację ekstremistyczną. Liderom narodowym, jak Mustafa Dżemilew czy Refat Czubarow, zabroniono powrotu na półwysep. Działacze narodowi i dziennikarze poddawani są represjom, torturom, otrzymują wysokie wyroki albo zapadają się pod ziemię, ośrodki propagujące kulturę tatarską zlikwidowano, na organizacjach religijnych wymuszono współpracę z Kremlem.
Czytaj także:
- Rzeczpospolita Wszystkich Narodów. Nowa szansa dla Polski
- Kanał Krymski. Czy Rosjanie wysadzili na nim tamę?
Krym znów zmienia się w dziwaczne połączenie bazy wojskowej i kurortu wypoczynkowego dla Rosjan, którym był w latach 1944-1989. Wraz z postępującą militaryzacją i izolacją Rosji ta rola będzie się tylko pogłębiać. A historia Sürgünliku, wydarzenia, które dla Tatarów stanowi traumę kategorii Shoah czy Rzezi Ormian, pozostaje szerzej nieznana nawet w naszym regionie.
To nawet mimo tego, że w 2016 r. tatarska wokalistka Jamala reprezentująca Ukrainę wygrała Konkurs Piosenki Eurowizji z utworem „1944”, traktującym o Sürgünliku właśnie. Wojna na Ukrainie to zaś dobry przyczynek do tego, by propagować wiedzę i pamięć o przeszłych i obecnych rosyjskich zbrodniach.
Polecamy:
